Zawał serca leczenie

Definicja ZAWAŁ SERCA: Zawał serca to martwica fragmentu mięśnia sercowego wywołana jego przedłużającym się niedokrwieniem. Koniecznie przeczytaj: Jak przeżyć zawał Od dawna wiadomo, iż kobiety rzadziej niż mężczyźni zapadają na chorobę wieńcową, a jeżeli już na nią chorują, są to od mężczyzn przynajmniej 10 lat starsze. Czy zawał ma płeć? Symptomy kliniczne ostrego zawału serca zostały po raz pierwszy opisane w 1910 r. poprzez Obrazcowa, a w 1912 r. dr H. B. Herrick skojarzył te symptomy z zamknięciem tętnicy wieńcowej poprzez skrzeplinę. Dopiero jednak w 1980 r. prace de Wooda potwierdziły rolę zakrzepu w stworzeniu zawału serca. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych wieloośrodkowe, międzynarodowe badania kliniczne (GISSI-1 i ISIS-2) wykazały korzyści podawania leków trombolitycznych i aspiryny w leczeniu zawału serca.Tak więc rozwój wiedzy o mechanizmach powstawania zawału, jego leczeniu i przebiegu zdrowienia po zawale serca to cały wiek mozolnych badań naukowych i obserwacji klinicznych. Z biegiem czasu zaangażowanie świata medycznego w badania nad chorobą wieńcową nie słabnie. Wprost przeciwnie - dane statystyczne ukazujące tę chorobę jako jedną z głównych przyczyn zgonów w cywilizowanym świecie zmuszają do poszukiwania coraz skuteczniejszych metod profilaktyki i leczenia zawału serca. Patofizjologia zawału serca Zawał serca, a więc martwica fragmentu mięśnia serca wywołana niedokrwieniem, może mieć różne powody. Za przeszło 85% wszystkich zawałów odpowiada zamknięcie tętnicy wieńcowej poprzez skrzeplinę. Stworzenie skrzepliny jest inicjowane przeważnie poprzez pęknięcie blaszki miażdżycowej i uwolnienie z niej substancji prowokujących krzepnięcie krwi. Zawał występuje zazwyczaj w miejscu unaczynionym poprzez tętnicę wieńcową o w miarę niedużych zmianach miażdżycowych. "Młode" blaszki miażdżycowe są niestabilne i łatwiej pękają. Dlatego w miarę regularnie zawał jest pierwszym symptomem dolegliwości wieńcowej. Małe zmiany miażdżycowe nie ograniczają istotnie przepływu krwi poprzez tętnicę i pacjent nie ma bólów wieńcowych. W chwili pęknięcia blaszki i stworzenia w tym miejscu zakrzepu występuje ostra niedrożność tętnicy wieńcowej, powodująca martwicę mięśnia serca, a więc zawał.Przeważnie nie daje się ustalić, dlaczego doszło do pęknięcia blaszki miażdżycowej. Czasami momentem prowokującym jest spory wysiłek fizyczny, innym wspólnie stres emocjonalny albo przebyty uraz.Inne, rzadsze systemy ostrego zawału serca, to na przykład kurcz tętnicy wieńcowej, zatory, zapalenie tętnic wieńcowych, wady wrodzone naczyń wieńcowych, przyjmowanie kokainy. Zawały serca występują częściej inicjalnym rankiem, co może być wywołane większą skłonnością do agregacji (zlepiania się) płytek o tej porze doby i powiększonym poziomem katecholamin. Skutki niedokrwienia zależą od stopnia ograniczenia przepływu krwi poprzez dany region mięśnia i czasu trwania niedokrwienia.Ograniczenie przepływu o 50-60% to niedokrwienie tolerowane. poprzez długi czas zapasy substancji magazynującej energię komórkową (ATP) są poprawne i nie dochodzi do martwicy komórek, jednak mięsień nie kurczy się. Mówi się, iż mięsień sercowy jest "zamrożony". Poprawa przepływu krwi w tym obszarze prowadzi do przywrócenia kurczliwości mięśnia. Ograniczenie przepływu wieńcowego o 60-80% można określić jako niedokrwienie krytyczne. W tym stanie zawartość substancji magazynującej energię (ATP) maleje proporcjonalnie do czasu trwania niedokrwienia. Poprawa przepływu nie później niż w 1.-2. godzinie niedokrwienia w razie ograniczenia przepływu o 80%, zaś przy przepływie ograniczonym o 60% nie później niż w 6.-12. godzinie zapobiega dalszej utracie ATP i martwicy mięśnia serca.pomniejszenie przepływu w tętnicy wieńcowej do 0-20% wartości normalnych to niedokrwienie letalne (śmiertelne) dla komórek tego obszaru. Pośrodku kilkudziesięciu min. stężenie ATP spada do bardzo niskich wartości i rozwija się martwica mięśnia sercowego - zazwyczaj obumieranie komórek zaczyna się w ok. 20 min. od początku niedokrwienia i narasta poprzez następne minuty, godziny. symptomy zawału serca Typowe symptomy zawału serca to ból w klatce piersiowej, najczęściej zamostkowy, duszność, poty, uczucie lęku, nudności. Ból może promieniować do żuchwy, pleców, barków, nadbrzusza. Istotnym kryterium, sugerującym zawałowe pochodzenie bólu, jest czas jego trwania - ból zawałowy trwa przeważnie nie krócej niż 20 min., regularnie kilka, kilkanaście godz.. ok. 25% zawałów serca daje nietypowe, niewielkie choroby albo przebiega zupełnie bezbólowo. Najczęściej zawały bezbólowe występują u osób chorych na cukrzycę, u których neuropatia cukrzycowa jest powodem zmniejszonej percepcji bólu.Zdarza się, iż zawał serca objawia się w sposób w najwyższym stopniu dramatyczny - zatrzymaniem krążenia i nagłym zgonem. Diagnostyka zawału serca W rozpoznaniu zawału serca poza symptomami klinicznymi, w pierwszej kolejności długotrwałym mocnym bólem w klatce piersiowej, zasadnicze znaczenie ma badanie elektrokardiograficzne. Typowe zmiany w zapisie EKG, wywołane niedokrwieniem, a następnie martwicą fragmentu mięśnia serca, pozwalają postawić pewne rozpoznanie u ok. 80% chorych.Elektrokardiogram umożliwia ponadto rozpoznanie lokalizacji martwicy mięśnia serca i zorientowanie się, która tętnica wieńcowa uległa krytycznemu zwężeniu.I tak zawał ściany dolnej albo tylnej sugeruje, iż zwężona jest prawa tętnica wieńcowa, zawał ściany przedniej - iż za martwicę odpowiedzialna jest gałąź zstępująca lewej tętnicy wieńcowej, a w razie zawału ściany bocznej - jej gałąź okalająca. Rozległe zawały obejmujące ścianę przednią i boczną są regularnie wywołane zamknięciem wspólnego pnia lewej tętnicy wieńcowej. Z racji na rozległość są one szczególnie niebezpieczne. Rzadziej dochodzi do zawału fragmentu prawej komory i zazwyczaj występuje on z zawałem ściany dolnej albo tylnej lewej komory.EKG ma znaczenie nie tylko w rozpoznaniu zawału, lecz również ocenie różnych, związanych z nim powikłań, ściśle mówiąc - zaburzeń rytmu i przewodzenia (tak zwany bloków), co jest szczególnie ważne w leczeniu pacjenta.U ok. 20% zapis EKG jest poprawny albo niecharakterystyczny. Pomocne w rozpoznaniu może być porównanie zapisów wykonanych w kilku- albo kilkunastogodzinnych odstępach, wtedy gdyż można wykazać dynamikę zmian w krzywej, która ułatwia postawienie prawidłowego rozpoznania.gdyż z leczeniem nie można czekać, pomocne w takiej sytuacji są inne badania, realizowane rutynowo u chorych z podejrzeniem świeżego zawału serca, między innymi poziomy różnych enzymów. w najwyższym stopniu charakterystyczny dla zawału serca jest przyrost we krwi poziomu CK-MB, a więc pochodzącej z mięśnia serca frakcji kinazy kreatynowej. Uwalnia się ona z uszkodzonych komórek mięśnia serca i jest dobrym markerem jego martwicy. Jej podwyższony poziom można stwierdzić już po 6 godzinach od początku bólu zawałowego, a najwyższy poziom - po dobie. Po 2-4 dobach poziom CK-MB normalizuje się. Mniej swoiste dla mięśnia sercowego, lecz regularnie realizowane jako tańsze, jest oznaczenie poziomu transaminaz. Ich przyrost rozpoczyna się po dobie, a szczyt występuje po dwóch, trzech dobach od początku symptomów.Cennym badaniem jest także echokardiografia, w szczególności gdy niezbędne jest różnicowanie zawału serca z innymi chorobami powodującymi bóle w klatce piersiowej ( na przykład tętniakiem rozwarstwiającym aorty), a obraz EKG jest niejednoznaczny. Badanie echokardiograficzne jest także konieczne w diagnostyce powikłań zawału, takich jak: tętniak pozawałowy serca, pęknięcie nici ścięgnistej, mięśnia brodawkowatego czy przegrody komorowej, podejrzeniu pęknięcia wolnej ściany lewej komory i obecności krwi w worku osierdziowym. Na szczęście powikłania te nie są częste i badanie echokardiograficzne jest realizowane rutynowo dla oceny rozległości zawału. Zawał serca pełnościenny i niepełnościenny Te dwa typy zawałów rozróżniano kiedyś w oparciu o badanie EKG. Aktualnie nie mówimy "zawał pełnościenny", tylko "zawał z załamkiem Q", a o zawale niepełnościennym - "zawał bez załamka Q". Badania anatomopatologiczne wykazują, iż zawał serca u osób bez patologicznego załamka Q w EKG obejmuje regularnie całą grubość ściany komory, a więc jest w gruncie rzeczy pełnościenny - stąd zmiana nazewnictwa.Zawały z załamkiem Q stanowią ok. 60-70%, postać bez załamka Q - ok. 30-40% wszystkich zawałów serca. Przebieg kliniczny zawałów bez załamka Q jest na ogół lżejszy, rzadziej pojawia się niewydolność krążenia i krócej trwa hospitalizacja pacjenta. Jednak rokowanie odległe w ogóle nie jest lepsze niż w zawale z załamkiem Q. Śmiertelność po 3 latach jest w obu typach zawałów taka sama. Powyżej połowa chorych, którzy przebyli zawał bez załamka Q, ma ważne zmiany w 2 albo 3 tętnicach wieńcowych. Dlatego wielu klinicystów uważa, iż osoby, które przebyły zawał serca bez załamka Q, powinny mieć wykonaną pilnie koronarografię. Leczenie zawału serca Postępowanie w momencie przedszpitalnymOkres przedszpitalny stanowi regularnie największe zagrożenie. Pośrodku pierwszych 2 godz. od początku bólu zawałowego występuje ok. 50% wszystkich zgonów zawałowych. Przewarzająca część chorych umiera na skutek migotania komór. Można aby tych ludzi uratować, gdyby w chwili wystąpienia tej arytmii znajdowali się w szpitalu, czy choćby w karetce reanimacyjnej. Niezmiernie istotne jest, o czym pacjenci z chorobą wieńcową nie chcą pamiętać, aby nie zwlekać z wezwaniem pogotowia, gdy ból wieńcowy nie mija po 2-3 tabletkach nitrogliceryny. Ból trwający dłużej niż 20 min. nasuwa podejrzenie, że jest symptomem zawału i faktycznie nie ma co dłużej czekać, w nadziei, iż sam minie. Od szybkiego dotarcia pacjenta do szpitala zależy jego życie i przyszłe zdrowie, ..gdyż tylko szybka interwencja lecznicza stwarza szansę ograniczenia strefy zawału.Czasem chory ma szczęście - gdy przypadkowa osoba będąca w pobliżu ma jakieś definicja o reanimacji, dzięki czemu może mu uratować życie, gdy w momencie przedszpitalnym wystąpi zatrzymanie krążenia. Gdyby wiedza o podstawowych zabiegach reanimacyjnych (oddech "usta-usta" i masaż zewnętrzny serca) była w naszym społeczeństwie bardziej rozpowszechniona, mniej osób ginęłoby w ostrej fazie zawału serca. Ten niedostatek zdolności udzielania pierwszej pomocy jest tym bardziej przykry, iż na skutek zatrzymania krążenia umiera regularnie człowiek z niedużym zawałem serca, który nie uczyniłby go inwalidą, nie przekreślił szans na normalne życie, gdyby w porę udzielono mu skutecznej pomocy.jeśli do chorego z zawałem serca przyjeżdża karetka pogotowia, doktor nie zawsze ma sposobność wykonania EKG w domu pacjenta. Rozpoznanie zawału serca musi oprzeć na objawach klinicznych, które zresztą są decydujące dla podjęcia decyzji o hospitalizacji pacjenta. Pacjent z zawałem serca albo podejrzeniem zawału powinien być przewieziony do szpitala karetkę "R", która zapewnia warunki do prowadzenia postępowania reanimacyjnego, jeżeli wystąpi taka konieczność. doktor pogotowia podaje pacjentowi niewielką dawkę aspiryny, bo wykazano, iż takie postępowanie poprawia rokowanie (powiększa szansę przeżycia zawału), co wynika z jej przeciwkrzepliwego działania, ułatwiającego udrożnienie naczynia, które zostało zamknięte poprzez skrzeplinę. W karetce możliwe jest także podawanie nitrogliceryny, o ile chory nie ma zbyt niskiego ciśnienia. Rutynowo podaje się także choremu tlen do oddychania i leki przeciwbólowe. Bardzo istotne jest unikanie domięśniowego wstrzykiwania środków przeciwbólowych, ...gdyż może to uniemożliwić wykorzystywanie w szpitalu leków fibrynolitycznych.Postępowanie w szpitaluChory ze świeżym zawałem serca powinien być hospitalizowany na oddziale reanimacyjnym. jeżeli przedtem nie było badania EKG, wykonuje się je w izbie przyjęć szpitala. W oddziale pacjent nadal oddycha powietrzem wzbogaconym w tlen i nadal prowadzona jest walka z bólem. Pokonywanie bólu jest bardzo istotnym elementem terapii, gdyż jest on czynnikiem wstrząsorodnym, tzn. przyczynia się do wystąpienia głębokiego spadku ciśnienia i nasilenia zaburzeń przepływu krwi poprzez narządy wewnętrzne, co może zadecydować o niepomyślnym przebiegu zawału. Służące są narkotyczne leki przeciwbólowe (najczęściej morfina albo mieszanka neuroleptoanalgetyczna), które podaje się dożylnie. Pacjent musi być monitorowany - śledzony jest stale zapis EKG w celu uchwycenia zaburzeń rytmu, mierzone jest ciśnienie tętnicze i ciśnienie parcjalne tlenu we krwi włośniczkowej. Wszystkie te pomiary zapewnia wielofunkcyjny monitor stojący przy łóżku pacjenta. ....gdyż leczenie ostrej etapy zawału to wyścig z czasem, sporo czynności przy pacjencie realizowanych jest równocześnie poprzez 2-3 pielęgniarki.W trybie pilnym, po zebraniu wywiadu od chorego i wykluczeniu przeciwwskazań, wdrażane jest leczenie fibrynolityczne. Najczęściej podawanym lekiem "rozpuszczającym" skrzeplinę, która zatkała tętnicę wieńcową, jest streptokinaza. Rzadziej ( na skutek wydateków) podaje się aktywator tkankowy plazminogenu. Jest także preparat będący kompleksem streptokinazy i aktywatora plazminogenu, ((tak zwany APSAC i urokinaza, pozyskiwana z moczu ludzkiego.Lek fibrynolityczny może w krótkim czasie doprowadzić do (((tak zwany reperfuzji, a więc przywrócenia drożności tętnicy wieńcowej i zapewnienia ukrwienia odpowiedniego fragmentu mięśnia serca. W optymalnych warunkach bardzo inicjalne udrożnienie tętnicy może zapobiec martwicy mięśnia serca, a więc zawałowi. .jeśli obumieranie komórek już się rozpoczęło, inicjalne przywrócenie ukrwienia mięśnia może zmniejszyć strefę martwicy. Komórki, które jeszcze nie obumarły, lecz w wyniku niedokrwienia były w stanie "zamrożenia", mogą odzyskać pełną żywotność i kurczliwość. Im przedtem zostanie wdrożone leczenie, tym większa szansa na nieduży zawał, czyli na mniejsze uszkodzenie serca.Korzyści z leczenia fibrynolitycznego wykazało sporo badań klinicznych. Stwierdzono obniżenie śmiertelności, poprawę funkcji lewej komory, rzadsze występowanie zaburzeń rytmu serca i lepsze rokowanie odległe. Dzięki leczeniu fibrynolitycznemu można udrożnić prawie 80% tętnic zamkniętych poprzez skrzeplinę, lecz niestety w ok. 20% przypadków następuje ich ponowne zamknięcie. W celu zapobiegania ponownej niedrożności podaje się aspirynę i heparynę. Idealne wyniki leczenia streptokinazą daje leczenie włączone przed upływem 6 godz. od początku bólu zawałowego, lecz nawet leczenie wdrożone po 12 godzinach ma pozytywne efekty. Nie zawsze można wykorzystać leczenie fibrynolityczne. Niektórzy chorzy mają przeciwwskazania do tego leczenia, .....gdyż współistniejące schorzenia stwarzają ryzyko powikłań krwotocznych. To są ( na przykład osoby, które dopiero co ( pośrodku ostatniego tygodnia) przebyły zabieg chirurgiczny albo uraz, są po udarze mózgowym czy mają wysokie nadciśnienie tętnicze. Poczytaj o nadciśnieniu tętniczym Przeciwwskazań bezwzględnych albo względnych do leczenia fibrynolitycznego jest więcej. Zdarza się także uczulenie na streptokinazę - wtedy chory może być leczony aktywatorem plazminogenu.Poza przedstawionym tu leczeniem farmakologicznym powrót przepływu krwi poprzez niedokrwiony mięsień sercowy można uzyskać, udrażniając tętnicę sposobem przezskórnej koronaroplastyki (PTCA, odmiennie balonikowanie) z ew. założeniem do tętnicy stentu zapobiegającego ponownemu zwężeniu, albo także sposobem kardiochirurgiczną - pomostowaniem aortalno-wieńcowym ( ((((tak zwany aby-pass). Leczenie takie jest w naszych warunkach rzadko dostępne w trybie natychmiastowym. To jest zresztą nie tylko polski problem. W Stanach Zjednoczonych Ameryki np. tylko 18% szpitali może wykonać PTCA na dyżurze. Chociaż, jak wykazano, leczenie zawału dzięki PTCA jest skuteczne i bezpieczne, zabieg ten nie może być wykorzystany, jeżeli nie można wykonać go błyskawicznie.Poza leczeniem fibrynolitycznym w zawale serca prawie obowiązujące jest leczenie lekiem z gatunku beta-blokerów. Leki te, blokujące receptory beta współczulnego układu nerwowego, zmniejszają zapotrzebowanie mięśnia serca na tlen, a poprzez to zmniejszają deficyt energetyczny mięśnia sercowego. Stosuje się je dla poprawy tolerancji wysiłku w chorobie wieńcowej. U chorego z zawałem serca włącza się to leczenie możliwie jak najszybciej, zazwyczaj w pierwszych godzinach zawału i kontynuuje poprzez sporo lat po zawale. W sporych badaniach klinicznych wykazano korzystne działanie tych leków, opierające na zmniejszeniu umieralności po zawale serca. Różnica rokowania osób leczonych beta-blokerem w porównaniu z otrzymującymi placebo była tak ważna, iż powinno się zalecić choremu po zawale beta-bloker, jeżeli tylko nie ma przeciwwskazań do tego leczenia. przewarzająca część chorych otrzymuje dożylnie wlew ciągły z nitrogliceryny, w celu pomniejszenia zapotrzebowania serca na tlen i ograniczenia strefy martwicy.Inne leki są służące w zawale w zależności od sytuacji klinicznej, możliwych powikłań w ostrej fazie dolegliwości i w okresie rehabilitacji szpitalnej.Dość regularnie podaje się lek moczopędny, ......gdyż . przewarzająca część chorych demonstruje w pierwszych dniach zawału symptomy niewydolności krążenia. Czasami niezbędne jest podawanie leków antyarytmicznych, dla wytłumienia licznych komorowych skurczów dodatkowych, w szczególności gdy zakłócają pracę serca w znacznym stopniu i mogą nasilać niewydolność krążenia. Chorzy we wstrząsie zawałowym są leczeni katecholaminami, ( na przykład dobutaminą albo dopaminą, podnoszącymi ciśnienie tętnicze i poprawiającymi przepływ poprzez istotne dla życia narządy wewnętrzne, w pierwszej kolejności mózg serce i nerki. regularnie serce po wstępnym załamaniu hemodynamicznym adaptuje się do nowej sytuacji, w której odpowiednią liczba krwi musi przepompować mniejsza masa mięśnia serca. Na to liczymy, włączając intensywne leczenie objawowe. Po pewnym czasie - godzinach albo dobach - można etapowo odstawić leki poprawiające kurczliwość mięśnia serca. jeżeli się to nie udaje, wyjściem z sytuacji jest przeszczep serca, co niestety także nie jest łatwo osiągalne.Powyższe przykłady nie wyczerpują wszystkich posunięć terapeutycznych przy chorym na zawał serca. U części chorych istnieje konieczność przejściowej stymulacji serca, .......gdyż zawał uszkadza układ bodźcoprzewodzący serca i występują różnego rodzaju bloki przewodzenia, które są groźne dla życia. . przewarzająca część pacjentów ma powikłania infekcyjne, w pierwszej kolejności zapalenie płuc, sprzyja gdyż temu niewydolność lewej komory powodująca zastój krwi w płucach.Prawie wszyscy mają lęki i zaburzenia snu. Poprawna rehabilitacja szpitalna pacjenta po zawale serca powinna zatem uwzględniać nie tylko jego stopniowe uruchomienie umożliwiające normalne chodzenie i wykonywanie codziennych czynności, lecz również pomoc psychologa.Właśnie rehabilitacja pozawałowa jest istotnym elementem terapii chorego. Dobrze jest, .jeśli może być później kontynuowana poprzez kilka tygodni w warunkach ambulatoryjnych albo sanatorium.Powrót pacjenta do pracy zależy od tego, w jaki stopniu zawał serca uszkodził lewą komorę. . przewarzająca część chorych podejmuje pracę zawodową ( pośrodku 3 miesięcy. Powinni być objęci ambulatoryjną opieką kardiologiczną, zapewniającą im ( (((((tak zwany prewencję wtórną, a więc leczenie zapobiegające ponownemu zawałowi serca. Powikłania zawału serca Poza wymienionymi przedtem komplikacjami, które nie zmieniają w szczególny sposób losu chorego, mogą co najwyżej wydłużyć czas hospitalizacji, zdarzają się poważne powikłania zawału, niektóre z nich śmiertelne.Jednym z najgroźniejszych jest pęknięcie wolnej ściany lewej komory, które najczęściej kończy się szybkim zgonem pacjenta. Zdarzają się jednak przypadki zakończone pomyślnie, nawet nie zawsze wymagające leczenia operacyjnego w momencie ostrym. W sercu może także pęknąć przegroda komorowa - powstaje wtedy przeciek pomiędzy lewą a prawą komorą, wymagający naprawy chirurgicznej. Zdarza się również pęknięcie mięśnia brodawkowatego albo nici ścięgnistych utrzymujących płatek zastawki mitralnej. Skutkiem takiego powikłania jest ostra niedomykalność zastawki mitralnej, która regularnie ma bardzo dramatyczny przebieg, z ciężką niewydolnością lewej komory i nie poddającym się leczeniu obrzękiem płuc.Częstszym następstwem zawału serca jest tętniak wolnej ściany lewej komory. Wbrew obawom pacjentów nie grozi on pęknięciem, lecz upośledza funkcję lewej komory, a więc skutkuje symptomy niewydolności krążenia. U wielu chorych tętniak prowokuje uporczywe komorowe zaburzenia rytmu. Zagraża także powstawaniem skrzeplin w jego obrębie; mogą one stać się źródłem niebezpiecznych zatorów, ( na przykład mózgowych. Część pacjentów z tętniakiem pozawałowym wymaga leczenia operacyjnego.U chorych po zawale serca występuje czasami zapalenie osierdzia będące odczynem immunologicznym na zmienioną martwiczo tkankę mięśnia sercowego. To jest ( ((((((tak zwany zespół Dresslera, pojawiający się po kilku dniach albo tygodniach od początku zawału i charakteryzujący się gorączką, wysiękiem w osierdziu i - regularnie - również w jamach opłucnych. Nie to jest stan zagrażający życiu, o ile w osierdziu nie zgromadzi się zbyt spora liczba płynu, zagrażająca tamponadą serca, a więc uciśnięciem serca poprzez płyn uniemożliwiającym napełnianie się jam serca krwią. Zespół Dresslera leczy się sterydami, regularnie poprzez sporo tygodni, ........gdyż wysięk w osierdziu regularnie nawraca.Do powikłań zawału należy także zaliczyć trwałe zaburzenia przewodzenia prądu w sercu, ze zwolnieniem tętna zmuszającym do wszczepienia pacjentowi na stałe układu stymulującego serce.Jak widać, zawał serca, będąc jedną jednostką chorobową, ma sporo postaci klinicznych i bardzo różnorodny przebieg. Dlatego każdy chory musi być traktowany indywidualnie, mimo iż istnieje sporo pieczołowicie opracowanych standardów postępowania z pacjentem, u którego wystąpił zawał serca